Zasady pisowni

Spis:
1. Pisownia „nie” z częściami mowy;
2. Interpunkcja;
3. Spis przydatnych stron.


1. Pisownia „nie” z częściami mowy:
a. „nie” piszemy łącznie:
• z rzeczownikami, np.
nieatrakcyjność, nieszczęście, niedowierzanie, nieoryginalność, nieprzyjaciel, niecelowość, niebezpieczeństwo, niegościnność, nierozwaga, niewrażliwość;

• z przymiotnikami w stopniu równym, np.
nietrwały, nieżonaty, niewygodny, niekorzystny, nieprzyjemny, nieżyciowy, nieważny;

• z przysłówkami utworzonymi od zaprzeczonych przymiotników, np.
niedbale, niedostrzegalnie, niewątpliwie, niespokojnie, nieużytecznie, niewesoło;

• z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków, które bez wyrazu nie w ogóle nie występują lub jeśli partykuła nie oznacza cechę przeciwstawną przymiotnika podstawowego, np.
niedołężny - niedołężniejszy - najniedołężniejszy,
nieszczęśliwy - nieszczęśliwszy - najnieszczęśliwszy,
niedyskretny - niedyskterniejszy - najniedyskretniejszy;

• z imiesłowami użytymi w funkcji przymiotnikowej, np.
z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (przykłady a), czy czasownikowym (przykłady b), np.
a) nieoceniony pracownik (bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także
b) skok nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (taki, którego nie oceniono),
a) niezapomniane wrażenie (nie dające się zapomnieć), ale także
b) niezapomniany przez uczniów zwyczaj,
a) nieopisane trudności (nie dające się opisać), ale także
b) miejsca nieopisane w książce (takie, których nie opisano),
a) Przyśnił mi się mój nieżyjący dziadek, ale także
b) Człowiek nieżyjący w Japonii nie zna strachu przed trzęsieniem ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.

wyjątki: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach, np. nie leżący, ale siedzący oraz w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni, np. nie piszący ani nie czytający, czasem powtórzony, np. ani nie piszący, ani nie czytający.

b. „nie” piszemy rozdzielnie:
• z osobowymi formami czasownika oraz z bezokolicznikiem np. nie lubię, nie musisz, nie ma);
wyjątki: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.

• z osobowymi formami czasownika użytymi w funkcji bezosobowej, np.
nie należy (ukrywać), nie powinno się (namawiać), nie wypadałoby (postąpić inaczej), nie godzi się (rzucać oszczerstw), nie należało (zabierać głosu), nie podróżowało się (długo);

• z wyrazami użytymi w znaczeniu czasownikowym, np.
nie brak (tupetu, nie można (narzekać), nie trzeba (namawiać), nie wiadomo (jak postąpić), nie warto (zaczynać), nie wolno (palić),
a także z użytymi w funkcji orzeczenia wyrazami:
nie wstyd (nie wstyd ci?), nie strach (nie strach na to patrzeć?), nie żal (nie żal wam wyjeżdżać?), nie szkoda (nie szkoda wam czasu?);

• z imiesłowami przysłówkowymi współczesnymi (zakończonymi na -ąc) i uprzednimi (zakończonymi na -łszy, -wszy), np.
nie myśląc, nie przewidując, nie wyszedłszy, nie przyrzekłszy, nie zamknąwszy, nie wstąpiwszy;

• z bezosobowymi formami czasowników na -no, -to, np.
nie widziano, nie zaprzestano, nie zdjęto, nie nakryto, nie wykryto;

• z zaimkami, np.
nie ja, nie ty, nie mój, nie nasz, nie one, nie taki, nie swój, nie to, nie każdy, nie wasza, nie twoja, nie tamten;
Do nielicznych wyjątków należą zaimki:
nieco, niecoś, nieswój (niezdrów),
niejaki (pewien, jakiś),
niejako, niektóry, poniektóry.

• z liczebnikami, np.
nie raz, nie dwa, nie tysiąc, nie piąty, nie siódma, nie dziewiętnasta, nie troje, nie dwanaścioro, nie kilka, nie kilkoro;
Do wyjątków należą liczebniki:
niejeden (wielu; ten i ów),
niewiele, niewielu.

• z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, np.
nie krótsza, nie ciekawszy, nie najwłaściwsza, nie najzabawniejsza, nie najsprytniejszy, nie częściej, nie łatwiej, nie dokładniej, nie trudniej, nie najlepiej, nie najpewniej, nie najgrzeczniej;

• z przysłówkami nie pochodzącymi od przymiotników, np.
nie tylko, nie bardzo, nie zawsze, nie tutaj, nie całkiem, nie zaraz, nie jutro, nie dosyć;
Do wyjątków należą przysłówki:
niebawem, nieraz, niezbyt.


2. Interpunkcja:
a. przecinki:
- przecinek uporządkowuje, oddziela części zdania, segreguje i buduje.

stawiamy przecinek...:
• pomiędzy zdaniami złożonymi podrzędnie, czyli między zdaniem podrzędnym i nadrzędnym, w których jest spójnik.
Jestem ciekawa, co dzisiaj się wydarzy.
Na geografii dowiedziałam się, że stolicą Portugalii jest Lizbona.
Zobaczymy, czy wygra dzisiaj Adam Małysz.
Muszę pójść na basen, bo już rok nie pływałam.
Słowacki w okresie mistycznym wyznawał, że pisze tylko to, co mu aniołowie dyktują. (Jan Parandowski)

• przed zdaniem nadrzędnym, a po zdaniu podrzędnym, kiedy część podrzędna ze spójnikiem albo zaimkiem rozpoczyna zdanie złożone.
Kto pierwszy znajdzie mój szalik, dostanie nagrodę.

Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.

Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta.

Żeby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała.

• pomiędzy połączonym bezpośrednio równorzędnymi wyrazami zdania pojedynczego.
W domu były trzy pokoje, kuchnia, jadalnia, dwie łazienki, garderoba.
Moja mama jest mądra, dobra, cieplutka.
Położyła kucharka na stole: kartofle, buraki, marchewkę, fasolę, kapustę, pietruszkę, selery i groch. (Julian Tuwim, Warzywa)

• pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo.
Szybowiec ruszył, nabrał pędu, gładko oddzielił się od ziemi, stromo wspiął się wzwyż. (J. Meissner)

• rozdzielamy przecinkami zdania współrzędne połączone następującymi spójnikami:
a) przeciwstawnymi: a, ale, lecz, jednak, jednakże, zaś, wszakże, owszem, natomiast, tylko, tylko że, jedynie, przecież, raczej, tymczasem, za to, np.

Mój brat jest naukowcem, a ja zajmuję się sportem.
Mieliśmy pójść na spacer, lecz zaczął padać deszcz.
W klasie o profilu biologiczno-chemicznym biologia jest trzy razy w tygodniu, natomiast w klasie o profilu ogólnym – dwa razy w tygodniu.

b) wynikowymi: więc, dlatego, toteż, to, zatem, wobec tego, skutkiem tego, wskutek tego, np.
Kochał ją, więc postanowił się z nią ożenić.
Nie odzywasz się, wobec tego ja też nie będę się odzywać.

c) synonimicznymi (wyjaśniającymi): czyli, to jest, to znaczy, innymi słowy, np.
Rzeczowniki w języku polskim mają deklinację, czyli odmieniają się przez przypadki.
Niedługo będzie rok przestępny, czyli będzie miał 366 dni.

• stawiamy przecinek przed wyrazami i wyrażeniami powtarzanymi.
Ania jest bardzo, bardzo mądra.
Zjadłabym dużo, dużo słodyczy.

• przecinkiem oddzielamy w zdaniu wyrazy i wyrażenia występujące w wołaczu.
Dorotko, sprzątnij książki ze stołu.
Podejdź do mnie, Adasiu.

• przecinkiem oddzielamy w zdaniu różne wtrącenia.
Dziś wiele dzieci, na przykład Darek, Mariusz i Magda, dostało piątki z języka polskiego.
Odwiedzamy go często, przynajmniej dwa razy w tygodniu.

• oddzielamy przecinkiem wyrazy zakończone na -ąc, -wszy, -łszy (imiesłowy) wraz z określeniami.
Spacerował z psem, pogwizdując.
Kobieta się zarumieniła, słysząc te słowa.
Wróciwszy z wycieczki, pobiegł szybko do kolegi.
Mama, przygotowując nam obiad, cicho tłumaczyła coś tacie.

• dwoma przecinkami oddzielamy wypowiedzenia wtrącone w zdaniach złożonych. Są nimi najczęściej: sądzę, myślę, przypuszczam, wiadomo, zdaje się, być może, jak widać.
Za rok, być może, wyjadę do Australii.
Jestem chory, zdaje się, na anginę.

• dwoma przecinkami oddzielamy zdanie podrzędne, które jest wplecione w część nadrzędną.
Wszystko, co dotychczas zrobiłem, przyszło mi z dużą trudnością.
Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje.

• przecinek stawia się po wyrazach wyrażających okrzyk: ach, hej, halo, o, ho, oj.
Halo, kto mówi?
Oj, jak mnie boli noga.

nie stawiamy przecinka...:
• przed następującymi spójnikami: albo, ani, bądź, czy, i, lub, ni, oraz, tudzież.
Siedzę w domu i piszę wypracowanie.
Pojadę w góry na kolonie lub wybiorę się z rodzicami nad morze.
Nie chcę być górnikiem ani marynarzem.

Uwaga! Jeżeli jednak takie spójniki się powtarzają, stawiamy przecinek przed drugim i ewentualnie przed następnym członem zdania, który zaczyna się od tego spójnika.
Albo zrobisz to dziś, albo nie rób tego wcale.
Nie było go ani w kuchni, ani w jadalni.

• nie stawiamy przecinka przed porównaniami, które są wprowadzane przez wyrazy: jak, jakby, niż, niby i tym podobne.
Jesteś piękna niczym poranek majowy.
Nie ma jak w domu.
Jest zdrowa jak ryba.

Uwaga! Stawiamy przecinek przed wyrazami: jak, jakby, niż, niby i tym podobne w zdaniach złożonych porównawczych.
Zróbcie to ćwiczenie tak, jak umiecie.
Łatwiej to napisać, niż powiedzieć.


b. interpunkcja w dialogach:
• — Nie masz żadnych rozkazów... — odpowiedział.
Po dialogu następuje określenie jak owe zdanie zostało wypowiedziane ("powiedział", "szepnął", "mruknął" etc.), więc po drugim myślniku piszemy z małej litery.

• — Powinniśmy wrócić do Instytutu. — Zachowywał się wobec niego najzwyczajniej miło(...).
Gdy po dialogu występuje czasownik inny niż określający sposób mówienia, dialog kończymy kropką i po myślniku zaczynamy od dużej litery.

• — Gladiator! — wyszeptał przerażony Szakali(...).
Mimo że na końcu dialogu jest znak interpunkcyjny (wykrzyknik lub pytajnik), po myślniku piszemy z małej litery.

• — Uważasz się za człowieka honoru?! — zapytała wprost. — To czemu służysz memu szalonemu bratu?!
Dialog złożony - na początku widzimy dialog podstawowy, na końcu którego stawiamy kropkę, po czym DOPIERO rozpoczynamy nowy dialog.

• — Przez wzgląd na dawną przyjaźń z Xavierem, Magneto nie zrobi ci krzywdy, ale... — tu jego uśmiech rozszerzył się jeszcze bardziej — nic nie mówił, żebym i ja tego nie robił.
Wypowiedź zostaje urwana, jednak na końcu pierwszego dialogu nie stawiamy kropki, a następny rozpoczynamy wypowiedzią z małej litery.

c. myślniki, łączniki i półpauzy:
- Nie masz żadnych rozkazów...
– Nie masz żadnych rozkazów...
— Nie masz żadnych rozkazów...

Łącznika (pierwszej, najmniejszej) używa się tylko podczas łączenia dwu lub więcej wyrazów [np "czarno-biały"]
Półpauzy (drugiej, średniej) używa się często zamiast myślnika.
Myślnika (trzeciej, najdłuższej) używa się jako znaku interpunkcyjnego w zdaniu.


d. apostrofy:
* Apostrofy dajemy, gdy rzeczownik kończy się bezdźwięcznie.
(np. Snape, Snape'a, Snape'owi, Snape'a, Snape'em, Snape'ie)

* Gdy rzeczownik kończy się na literę "y". Jeżeli "y" na końcu wymawiane jest jako "i" lub "j" (np. Malfoy), to możemy apostrof ominąć.
Jeśli końcówką dodaną jest tylko spółgłoska, wówczas w wyrazach kończących się na "y" (czytane jako "y") nie dajemy apostrofu: Harry, Harry'ego, Harry'emu, Harry'ego, Harrym...


e. inne:
Z reguły po znaku interpunkcyjnym typu kropka, przecinek, dwukropek, średnik, wykrzyknik, znak zapytania czy myślnik (pauza) robimy spację. Dzięki temu tekst staje się przejrzysty, ułatwione jest jego czytanie.

Zdecydowanie trudniej czyta się ten tekst...
a) "Harry,nie zdając sobie z tego sprawy,puścił Neville'a i zbiegał już w dół,wyciągając różdżkę.Dumbledore też się odwrócił."

niż ten:
b) "Harry, nie zdając sobie z tego sprawy, puścił Neville'a i zbiegał już w dół, wyciągając różdżkę. Dumbledore też się odwrócił."

3. Spis przydatnych stron.
Języki obce
Słownik wielojęzykowy (angielki, niemiecki, francuski, hiszpański, włoski, rosyjski)

Język polski
Słownik języka polskiego
Słownik wyrazów obcych
Słownik wyrazów obcych Władysława Kopalińskiego
Słownik synonimów
Różne (w tym frazeologiczny)
Ortografia – coś a la internetowy Word


{Bezczelnie porwane od Literacko Skrzywionych.}